11-Bitişik Zamirler (Cînavkên Pêvebestî)
Bitişik zamirler iki gruptur.
1. grup: im, î, e, in ekleridir.
2. grup: me, yî, ye, ne ekleridir.
1. grup ile 2. grup arasındaki farksonuna geldikleri kelimenin son harfinin sesli veya sessiz olmasından kaynaklanıyor. Sonuna geldikleri kelimenin son harfi sessiz ise 1. grup bitişik zamirler, sesli ise ikinci grup bitişik zamirler kullanılır. 1. grubun da, 2. grubun da çoğul şahısların ekleri aynıdır.
Bitişik zamirler isim ve sıfatlardan ayrı yazılır fakat fillerle kullanıldıklarında bitişik yazılır.
1. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez im
Ez leşker im : Ben askerim.
Ez rind im : Ben güzelim.
Tu yî
Tu xort î : Sen gençsin.
Tu jin î : Sen kadınsın.
Ew e
Ew baş e? : O iyidir.
Ew karker e : O işçidir.
Em in
Em Kurd in : Biz Kürdüz.
Em dirêj in : Biz uzunuz.
Hûn in
Hûn kin in? : Siz kısa mısınız?
Hûn xizan in : Siz fakirsiniz
Ew in
Ew hunermend in : Onlar sanatçıdır.
Ew xwendekar in : Onlar Öğrencidir.
Yukarıdaki örneklerde ‘Tu yî’ de asıl olan ‘yî’ değil ‘î’ dir. Ancak ‘Tu’ kelimesinin sonundaki harf sesli olduğundan ‘y’ kaynaştırma harfi gelmiştir.
1. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Ez kar dikim: Ben iş yapıyorum.
Ez naçim gund: Ben köye gitmiyorum.
Tu kar dikî: Sen iş yapıyorsun.
Tu naçî gund: Sen köye gitmiyorsun.
Ew kar dike: O iş yapıyor.
Ew naçe gund: O köye gitmiyor.
Em kar dikin: Biz iş yapıyoruz.
Em naçin gund: Biz köye gitmiyoruz
Hûn kar dikin: Siz iş yapıyorsunuz.
Hûn naçin gund: Siz köye gitmiyorsunuz.
Ew kar dikin: Onlar iş yapıyorlar.
Ew naçin gund: Onlar köye gitmiyorlar.
2. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez mamoste me: Ben öğretmenim.
Ez gurî me: Ben kelim
Tu zana yî: Sen bilginsin.
Tu canî yî: Sen canisin
Ew berberî ye: O berberidir.
Ew deştî ye: O ovalıdır (ova tarafındandır)
Em Amedî ne: Biz Amedliyiz.
Em biyanî ne: Biz yabancıyız.
Hûn bende ne: Siz kölesiniz.
Hûn bira ne?: Siz kardeş misiniz?
Ew cîngene ne: Onlar çingenedir.
Ew seyda ne: Onlar seydadır.
2. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Min tu dîtî: Ben seni gördüm.
Min tu bexşandî: seni bağışladım.
Te ew dît: Sen onu gördün.
Te em bexşandin?: sen bizi bağışladın mı?
Wî em dîtin: O (er) bizi gördü.
Wî ez nebexşandim: O (er) bizi bağışlamadı.
Wê hûn dîtin O(d) sizi gördü.
Wê ew bexşand: O (d) onu bağışladı.
Me ew dîtin: Biz onları gördük.
Me hûn bexşandin: Biz sizi bağışladık
We ez dîtim: Siz beni gördünüz.
We ew bexşandin: siz onları bağışladınız.
Wan tu dîtî: Onlar seni gördüler.
Wan ew bexşandin: onlar onu bağışladılar.
Örneklerde de görüldüğü gibi özne ile nesne aynı grup şahıs zamirlerinden oluşamaz. (2. dersimizde işlediğimiz şahıs zamirlerinden hangilerinin hangi gruba ait olduğunu görebilirsiniz.) Bitişik zamir eki nesneye göre belirlenir.
Kürtçe’de bitişik zamirlerin ekleri bunlardır, kullanım şekilleri de bunlardır. Bazı yörelerde kullanılan şekil yanlıştır. Ez dixwime, hûn dikine, tu dixwiye, em radibine, ew diçî, ew diçiye gibi kullanımlar yanlıştır.
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz:
Aşağıdaki boşluğu doğru zamir eki ile doldurunuz
Min tu girt…. Te ew girt….
Wî em girt…. Wê hûn girt….
Wan tu girt…. We ez girt…..
Me ew girt….
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER
Derew :Yalan Rast: Doğru/Sağ Çep:Sol Mal:Ev
Xewn:Rüya Pîroz:Kutlu Cil:Elbise Deyn:Borç
Birçî :Aç Têr: Tok Buha:Pahalı Erzan: Ucuz
Weşî:Başak Mirov:İnsan Dikan: Dükkan Şaşî : Hata
Xeter: Tehlike Bazdan: Koşmak Masî:Balık Kurt: Kurm
Sor:Kırmızı Kesk:Yeşil Şîn:Mavi Zer: Sarı
Kinûşk:Pembe Çakar:Kahverengi Sipî:Beyaz Reş:Siyah
Xemrî:Mor Binefşgon: Menekşe
GEÇEN AYIN CEVAPLARI
Aşağıdaki soruları ve cevaplarını beraber çeviriniz.
ÖRNEKLER;
Kim (Alî) kime (Veli) vurdu? : Kî (Elî) li kê (Welî) xist? – O (Ali) onu (Weliyi) vurdu : Ew (Elî) li wî (Weliyî) xist
Ne (at) eve geldi? : Çiyê hat malê? – At eve geldi : Hespê hat malê
Kaçı kaçına baktı? : Çend li çendan mêze kirin? – Beşi üçüne baktı : Pêncan li sisiyan mêze kirin
Kim kimi rüyada gördü? : Kî kê di xewn de dî? – O (Ayşe), beni rüyada gördü : Wê (eyşê) min di xewn de dî;
Kim buraya gelebilir? : Kî dikare were vir? – O (Hatice) buraya gelebilir : Ew (Xetîce) dikare were vir
Kim Newrozu kutluyor? : Kî newrozê pîroz dike? – Biz newrozu kutluyoruz : Em newrozê pîroz dikin.
Kime araba verdiler? : Erebê dan kê? – Arabayı onlara (çocuklara) verdiler : Erebê dan wan (zarokan)
Kimler Amed’e gidecek? : Kî û kî wê herin Amedê? – Biz ve siz gideceğiz : Em û hûn ê herin Amedê
Kimleri görmediniz? : We kê û kê nedît? – Onları (Berivanları) görmedik : Me ew (Berîvan û wan) nedîtin
Kimlere elbise aldınız? : We ji kî û kî re cilan sitend – Ona (Aliye) ve ona (Azada) elbise aldık : Me ji wî (Eliyî) û wî (azadî) re cilan sitend
Kimlerden borç aldınız? : We ji kî deyn girt? – Biz ondan (Berfînden) borç aldık : Me ji wê (Berfînê) deyn girt
Azad ne okuyor? : Azad çi dixwîne? – Azad onu (kitabı) okuyor : Azad wê (pirtûkê) dixwîne
Bawer ne getirdi? : Bawer çi anî? – Bawer onu (Eşeği) getirdi : Bawer wî (Kerê) anî
Siyabend ne yiyor? : Siyabend çi dixwe? – Siyabend onu (elmayı) yiyor : Siyabend wê (sêvê) dixwe
Zozan ne aldı? : Zozan çi girt? – Zozan onu (kaşığı) aldı : Zozan wê (kefçiyê) girt
Suda ne yüzüyordu? : Çiyê di avê de soberî dikir? – O (balık) suda yüzüyordu : Wê (Masiyê) di avê de soberî dikir
Ne başak verdi? : Çiyê weşî da? – O (buğday) başak verdi : Wî (Genimî) weşî da
Ne gelmedi? : Çiyê nehat? – O (kedi) gelmedi : Ew (Pisîk) nehat
Ne çocuğa tekme attı? : Çiyê pîn li zarok xist – O (at) çocuğa tekme attı : Wî (Hespê) pîn li zarok xist
Hangisi dama çıktı? (D) : Kîjanê derket serê xanî? – Büyüğü (hêlîn) dama çıktı : A mezin (Hêlîn) derket ser xanî
Hangisi iyi değil? (E) : Kîjanî ne baş e? – Ortadaki iyi değil : Ê navîn (Zerdan) ne baş e.
Hangisini seviyorsun? (E) : Tu ji kîjanî hez dikî? – Esmer olanı seviyorum : Ez ji yê esmer (Ehmedî) hez dikim
Hangisine elma verdin? (D) : Te sêv da kîjanê? – Küçüğüne elma verdim : Min sêvê da ya biçûk (Xezalê)
Hangileri daha olgun? : Kîjanan zêdetir gihiştîne? – Kırmızılar daha olgun : Ên sor zêdetir gihiştî ne
Hangilerinden aldın? : Te ji kîjanan girt? – İyilerinden aldım : Min ji yên baş girt
Hangisi (E) hangisine (E) ders verdi? : Kîjanî fêr da kîjanî? – Şêrkoh, Osmana ders verdi : Şêrkohî fêra Osman da
Hangileri Mizgîn okuyor? : Kîjanan Mizgînê dixwînin? – Okumayı sevenler Mizgîn okuyor : Ên ji xwendinê hez dikin Mizgînê dixwînin
Kaçı gitti? : Çend çûn? – Dördü gitti : Çaran çûn
Kaçını sordunuz? : Te çendan pirsî? – İkisini sordum : Min diduwan pirsî
Kaçına elbise aldınız? : We çendan re cil girt? – Yedisine elbise aldım : Min heftan re cil girt
Kaçı okula gidiyor? : Çend diçin dibistanê? – Elli beşi okula gidiyor : Pêncî û pêncan diçin dibistanê
Kaçı kaçını gördü? : Çend çendan dîtin? – Dördü ikisini gördü : Çaran diduwan dît
Kaçının evi var? : Mala çendan heye? – Altısının evi var : Mala şeşan heye
Kaçından kaçını saydınız? : We çendan çend jimartin? – Doksanından yetmişini saydık : Me notan heftê jimartin
Kaçı aç, kaçı tok? : Çend birçîne çend têr in? – Dördü tok beşi aç : Çar birçîne sisê têr in
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz
Yekê sêva min xwariye ; Birisi elmamı yemiş
Tu kes tu car karek wusa nake ; Hiç kimse hiçbir zaman böyle bir şey yapmaz
Tu qet çûyî Amedê? ; Sen hiç Amed’e gittin mi?
Hin mirov baş in ; Bazı insanlar iyidir
Gellek mal û mulkê wê heye ; Onun çokça malı mülkü var
Ew her dem li dikana xwe ye? ; O hep dükkanındadır
Li vir her tişt buha ye ; Orada her şey pahalıdır
Çend donim erdê min heye ; Benim birkaç dönüm tarlam var
Filan kes nehat dawetê ; Falanca düğüne gelmedi
Divê herkes Mizgîn bixwîne ; Bütün akrabalarını çağırmamış
Her yek çend kîlo tên? ; Her biri kaç kilo gelir
Li mal tu tişt tune ; Evde hiçbir şey yok
Bitişik zamirler iki gruptur.
1. grup: im, î, e, in ekleridir.
2. grup: me, yî, ye, ne ekleridir.
1. grup ile 2. grup arasındaki farksonuna geldikleri kelimenin son harfinin sesli veya sessiz olmasından kaynaklanıyor. Sonuna geldikleri kelimenin son harfi sessiz ise 1. grup bitişik zamirler, sesli ise ikinci grup bitişik zamirler kullanılır. 1. grubun da, 2. grubun da çoğul şahısların ekleri aynıdır.
Bitişik zamirler isim ve sıfatlardan ayrı yazılır fakat fillerle kullanıldıklarında bitişik yazılır.
1. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez im
Ez leşker im : Ben askerim.
Ez rind im : Ben güzelim.
Tu yî
Tu xort î : Sen gençsin.
Tu jin î : Sen kadınsın.
Ew e
Ew baş e? : O iyidir.
Ew karker e : O işçidir.
Em in
Em Kurd in : Biz Kürdüz.
Em dirêj in : Biz uzunuz.
Hûn in
Hûn kin in? : Siz kısa mısınız?
Hûn xizan in : Siz fakirsiniz
Ew in
Ew hunermend in : Onlar sanatçıdır.
Ew xwendekar in : Onlar Öğrencidir.
Yukarıdaki örneklerde ‘Tu yî’ de asıl olan ‘yî’ değil ‘î’ dir. Ancak ‘Tu’ kelimesinin sonundaki harf sesli olduğundan ‘y’ kaynaştırma harfi gelmiştir.
1. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Ez kar dikim: Ben iş yapıyorum.
Ez naçim gund: Ben köye gitmiyorum.
Tu kar dikî: Sen iş yapıyorsun.
Tu naçî gund: Sen köye gitmiyorsun.
Ew kar dike: O iş yapıyor.
Ew naçe gund: O köye gitmiyor.
Em kar dikin: Biz iş yapıyoruz.
Em naçin gund: Biz köye gitmiyoruz
Hûn kar dikin: Siz iş yapıyorsunuz.
Hûn naçin gund: Siz köye gitmiyorsunuz.
Ew kar dikin: Onlar iş yapıyorlar.
Ew naçin gund: Onlar köye gitmiyorlar.
2. grup bitişik zamirleri isim ve sıfatlara örnek olarak:
Ez mamoste me: Ben öğretmenim.
Ez gurî me: Ben kelim
Tu zana yî: Sen bilginsin.
Tu canî yî: Sen canisin
Ew berberî ye: O berberidir.
Ew deştî ye: O ovalıdır (ova tarafındandır)
Em Amedî ne: Biz Amedliyiz.
Em biyanî ne: Biz yabancıyız.
Hûn bende ne: Siz kölesiniz.
Hûn bira ne?: Siz kardeş misiniz?
Ew cîngene ne: Onlar çingenedir.
Ew seyda ne: Onlar seydadır.
2. grup bitişik zamirleri fiillere örnek olarak:
Min tu dîtî: Ben seni gördüm.
Min tu bexşandî: seni bağışladım.
Te ew dît: Sen onu gördün.
Te em bexşandin?: sen bizi bağışladın mı?
Wî em dîtin: O (er) bizi gördü.
Wî ez nebexşandim: O (er) bizi bağışlamadı.
Wê hûn dîtin O(d) sizi gördü.
Wê ew bexşand: O (d) onu bağışladı.
Me ew dîtin: Biz onları gördük.
Me hûn bexşandin: Biz sizi bağışladık
We ez dîtim: Siz beni gördünüz.
We ew bexşandin: siz onları bağışladınız.
Wan tu dîtî: Onlar seni gördüler.
Wan ew bexşandin: onlar onu bağışladılar.
Örneklerde de görüldüğü gibi özne ile nesne aynı grup şahıs zamirlerinden oluşamaz. (2. dersimizde işlediğimiz şahıs zamirlerinden hangilerinin hangi gruba ait olduğunu görebilirsiniz.) Bitişik zamir eki nesneye göre belirlenir.
Kürtçe’de bitişik zamirlerin ekleri bunlardır, kullanım şekilleri de bunlardır. Bazı yörelerde kullanılan şekil yanlıştır. Ez dixwime, hûn dikine, tu dixwiye, em radibine, ew diçî, ew diçiye gibi kullanımlar yanlıştır.
ALIŞTIRMALAR
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz:
- Ez cotkar im………
- Tu kor î……………
- Ew misliman e?…
- Em azad in………
- Hûn ne egîd in…
- Ew delal in………
- Ez Wanî me……….
- Tu ne çiyayî yî?…
- Ew ne beredayî ye…
- Em canfeda ne…….
- Hûn wek rovî ne…
- Ew perî ne?………
- Ben hastayım……
- Sen terzi misin?…
- O kahramandır……
- Biz şişman değiliz….
- Siz bekar değilsiniz…
- Onlar delidirler….
- Ben dağlıyım….
- Sen Erzurumlusun…
- O solaktır…
- Biz beyaz değiliz…
- Siz oruçlu musunuz?…
- Onlar şehirlidir….
- Ben yiyorum…
- Sen yiyiyorsun..
- O yiyiyor…….
- Biz yiyiyoruz….
- Siz yiyiyorsunuz…
- Onlar yiyiyorlar…
Aşağıdaki boşluğu doğru zamir eki ile doldurunuz
Min tu girt…. Te ew girt….
Wî em girt…. Wê hûn girt….
Wan tu girt…. We ez girt…..
Me ew girt….
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER
Derew :Yalan Rast: Doğru/Sağ Çep:Sol Mal:Ev
Xewn:Rüya Pîroz:Kutlu Cil:Elbise Deyn:Borç
Birçî :Aç Têr: Tok Buha:Pahalı Erzan: Ucuz
Weşî:Başak Mirov:İnsan Dikan: Dükkan Şaşî : Hata
Xeter: Tehlike Bazdan: Koşmak Masî:Balık Kurt: Kurm
Sor:Kırmızı Kesk:Yeşil Şîn:Mavi Zer: Sarı
Kinûşk:Pembe Çakar:Kahverengi Sipî:Beyaz Reş:Siyah
Xemrî:Mor Binefşgon: Menekşe
GEÇEN AYIN CEVAPLARI
Aşağıdaki soruları ve cevaplarını beraber çeviriniz.
ÖRNEKLER;
Kim (Alî) kime (Veli) vurdu? : Kî (Elî) li kê (Welî) xist? – O (Ali) onu (Weliyi) vurdu : Ew (Elî) li wî (Weliyî) xist
Ne (at) eve geldi? : Çiyê hat malê? – At eve geldi : Hespê hat malê
Kaçı kaçına baktı? : Çend li çendan mêze kirin? – Beşi üçüne baktı : Pêncan li sisiyan mêze kirin
Kim kimi rüyada gördü? : Kî kê di xewn de dî? – O (Ayşe), beni rüyada gördü : Wê (eyşê) min di xewn de dî;
Kim buraya gelebilir? : Kî dikare were vir? – O (Hatice) buraya gelebilir : Ew (Xetîce) dikare were vir
Kim Newrozu kutluyor? : Kî newrozê pîroz dike? – Biz newrozu kutluyoruz : Em newrozê pîroz dikin.
Kime araba verdiler? : Erebê dan kê? – Arabayı onlara (çocuklara) verdiler : Erebê dan wan (zarokan)
Kimler Amed’e gidecek? : Kî û kî wê herin Amedê? – Biz ve siz gideceğiz : Em û hûn ê herin Amedê
Kimleri görmediniz? : We kê û kê nedît? – Onları (Berivanları) görmedik : Me ew (Berîvan û wan) nedîtin
Kimlere elbise aldınız? : We ji kî û kî re cilan sitend – Ona (Aliye) ve ona (Azada) elbise aldık : Me ji wî (Eliyî) û wî (azadî) re cilan sitend
Kimlerden borç aldınız? : We ji kî deyn girt? – Biz ondan (Berfînden) borç aldık : Me ji wê (Berfînê) deyn girt
Azad ne okuyor? : Azad çi dixwîne? – Azad onu (kitabı) okuyor : Azad wê (pirtûkê) dixwîne
Bawer ne getirdi? : Bawer çi anî? – Bawer onu (Eşeği) getirdi : Bawer wî (Kerê) anî
Siyabend ne yiyor? : Siyabend çi dixwe? – Siyabend onu (elmayı) yiyor : Siyabend wê (sêvê) dixwe
Zozan ne aldı? : Zozan çi girt? – Zozan onu (kaşığı) aldı : Zozan wê (kefçiyê) girt
Suda ne yüzüyordu? : Çiyê di avê de soberî dikir? – O (balık) suda yüzüyordu : Wê (Masiyê) di avê de soberî dikir
Ne başak verdi? : Çiyê weşî da? – O (buğday) başak verdi : Wî (Genimî) weşî da
Ne gelmedi? : Çiyê nehat? – O (kedi) gelmedi : Ew (Pisîk) nehat
Ne çocuğa tekme attı? : Çiyê pîn li zarok xist – O (at) çocuğa tekme attı : Wî (Hespê) pîn li zarok xist
Hangisi dama çıktı? (D) : Kîjanê derket serê xanî? – Büyüğü (hêlîn) dama çıktı : A mezin (Hêlîn) derket ser xanî
Hangisi iyi değil? (E) : Kîjanî ne baş e? – Ortadaki iyi değil : Ê navîn (Zerdan) ne baş e.
Hangisini seviyorsun? (E) : Tu ji kîjanî hez dikî? – Esmer olanı seviyorum : Ez ji yê esmer (Ehmedî) hez dikim
Hangisine elma verdin? (D) : Te sêv da kîjanê? – Küçüğüne elma verdim : Min sêvê da ya biçûk (Xezalê)
Hangileri daha olgun? : Kîjanan zêdetir gihiştîne? – Kırmızılar daha olgun : Ên sor zêdetir gihiştî ne
Hangilerinden aldın? : Te ji kîjanan girt? – İyilerinden aldım : Min ji yên baş girt
Hangisi (E) hangisine (E) ders verdi? : Kîjanî fêr da kîjanî? – Şêrkoh, Osmana ders verdi : Şêrkohî fêra Osman da
Hangileri Mizgîn okuyor? : Kîjanan Mizgînê dixwînin? – Okumayı sevenler Mizgîn okuyor : Ên ji xwendinê hez dikin Mizgînê dixwînin
Kaçı gitti? : Çend çûn? – Dördü gitti : Çaran çûn
Kaçını sordunuz? : Te çendan pirsî? – İkisini sordum : Min diduwan pirsî
Kaçına elbise aldınız? : We çendan re cil girt? – Yedisine elbise aldım : Min heftan re cil girt
Kaçı okula gidiyor? : Çend diçin dibistanê? – Elli beşi okula gidiyor : Pêncî û pêncan diçin dibistanê
Kaçı kaçını gördü? : Çend çendan dîtin? – Dördü ikisini gördü : Çaran diduwan dît
Kaçının evi var? : Mala çendan heye? – Altısının evi var : Mala şeşan heye
Kaçından kaçını saydınız? : We çendan çend jimartin? – Doksanından yetmişini saydık : Me notan heftê jimartin
Kaçı aç, kaçı tok? : Çend birçîne çend têr in? – Dördü tok beşi aç : Çar birçîne sisê têr in
Aşağıdaki cümleleri çeviriniz
Yekê sêva min xwariye ; Birisi elmamı yemiş
Tu kes tu car karek wusa nake ; Hiç kimse hiçbir zaman böyle bir şey yapmaz
Tu qet çûyî Amedê? ; Sen hiç Amed’e gittin mi?
Hin mirov baş in ; Bazı insanlar iyidir
Gellek mal û mulkê wê heye ; Onun çokça malı mülkü var
Ew her dem li dikana xwe ye? ; O hep dükkanındadır
Li vir her tişt buha ye ; Orada her şey pahalıdır
Çend donim erdê min heye ; Benim birkaç dönüm tarlam var
Filan kes nehat dawetê ; Falanca düğüne gelmedi
Divê herkes Mizgîn bixwîne ; Bütün akrabalarını çağırmamış
Her yek çend kîlo tên? ; Her biri kaç kilo gelir
Li mal tu tişt tune ; Evde hiçbir şey yok
