7- Bileşik Zamirler (Cînavkên Lihevxistî)
Bileşik Zamirler türemiş zamirlerdir.Bileşik Zamirler ‘bi’ ‘li’ ‘ji’ ‘di’ edatları, ‘ê’ ek zamiri ve yakınlaştırma zamirlerinden olan ‘hev’, ‘êk’ zamirlerinin birleşmesiyle oluşur. Geçen dersimizde ek zamiri ve yakınlaştırma zamirlerini görmüştük. Bu dersimizi de onun ışığında takip edersek daha faydalı olacaktır. Bileşik zamirler sadece 3. tekil şahsın yerini alırlar. Yani ‘Wî’ (E için O) ve ‘Wê’ (D için “O”)nın yerini alırlar. Geçen ders “ek şeklindeki zamir”de anlatıldığı gibi, burada da süreç içerisinde bazı sözcüklerin değiştiği görülüyor.
1-) Ji Kürtçe’de edattır. Çıkma halindedir. Yani Türkçe’deki ‘den’ halidir. Demek ki Türkçe’deki ‘den’ yerine ‘ji’ kullanacağız. ‘Ji’ dan sonra ‘wî’ veya ‘wê’ gelirse ‘jê’ diye yazılır ve okunur.
Ben Ali’den istedim: ‘Min ji Elî xwest.’ Burada Elî yerine ‘Wî’ kullandığımızda yani; Ben Ondan (Ali’den) istedim: ‘Min ji wî xwest’ şeklini alır. Ji ile wî yan yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur. “Min jê xwest.”
Biz Ayşe’den aldık : Me ji Eyşe girt. Burada Eyşê yerîne ‘Wê’ kullandığımızda yani; Biz O’ndan aldık: ‘Me ji wê girt.’ Ji ile Wê yan yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur. ‘Me jê girt’
2-) ‘Bi’ edatı. ‘Bi’ edatı Türkçe’de ile anlamını da verir. ‘bi’ edatından sonra ‘Wî’ veya ‘Wê’ gelirse ‘pê’ diye yazılır ve okunur edilir.
Ben onun ile konuşmuyorum: ‘Ez bi wî/wê re napeyîvim’, yanî ‘ez pê re napeyîvim’
Sen arabayla gel!: ‘Tu bi erebê re were,’ Erebe yerine ‘Wê’ yani ‘O’ kullandığımızda; “tu bi wê re were” halini alır. Bileşik zamir şeklinde yazmak istersek; ‘tu pê re were’ şeklinde yazılabilir.
3-) ‘Di’ edatı Türkçe’de içinde bulunma halini ifade eder. Türkçe’deki ‘de’ dir. ‘Di’ edatı ‘Wî’ veya ‘Wê’ ile beraber bulunursa ‘tê’ olarak yazılıp ve okunabilinir.
Babam evdedir (evin içindedir): Bavê min di mal de ye yani ‘bavê min tê de ye’. Burada ‘mal’ yani Türkçe karşılığı ‘ev’ 3. tekil durumdadır.
4-) ‘Li’ edatı Türkçe de ki bulunma halini ve belirtme halini ifade eder. Aynı şekilde ‘li’ dan sonra 3. tekil gelirse “lê” halini alabilir.
O orada oturdu: Ew li wir rûnişt. Wir yerine ‘wî/wê’ bırakılırsa; Ew lê rûnişt şeklini alır.
Ben onu dövdüm: Min li wî/wê xist’ bu da; “Min lê xist” şeklinde okunabilir.
NOT: 3. Tekil durum, illa şahıs zamiri olmayabilir. Bir nesne de olabilir. ÖRN: ‘Min lê xist’ cümlesinde “min li wî/wê xist” olabileceği gibi, ‘Min li topê xist’ de olabilir. Yani vurulan bir ‘top’ ta olabilir, ‘duvar’ da olabilir, ‘orası’ olabilir.
8-) Bağlaç Zamiri (Cînavka Girekî)
Bağlaç zamiri iki cümleyi veya özel isimleri birbirine bağlar. Bağlaç zamiri bazı yerlerde özne bazı yerlerde nesne görevi görür. Her zaman olduğu gibi ayrıntılarına inmemeye çalışacağız. Kürtçe’deki bağlaç zamiri ‘ku’ dur. Ama onu tamlayan yani bir önceki cümleye bağlamaya yarayan isim takısıyla beraber kullanılır. Bu takı Kürtçe’de erkek-dişi farklılığı bulunduğundan dişil ve eril kelimelerde değişir. Ayrıca çoğul ve tekil ayırımı da vardır. Bu temelde Kürtçe’de 3 bağlaç zamiri ortaya çıkar. Bunlar:
Ê ku, A ku, Ên ku. Daha önceki derslerimizde de gördüğümüz gibi ‘ê’ takısı Erilliği (E), ‘a’ Dişilliği (D) gösterir. ‘ên’ takısı da çoğulluğu gösterir. ‘ku’ bağlacı Türkçe’ye de geçmiştir. Ama Kürtçe’deki kadar farklı fonksiyonları yoktur. Türkçe’ye ‘ki’ olarak geçmiştir.
O (D) kaybolandır: Ew a ku wenda bîbû ye. Burada ki ‘a’ takısı onun dişi olduğunu gösterir.
Onlar ki Saidlerdendir: Ew ên ku ji Seîdan in. ‘ên’ takısı Çoğulluk ifade ediyor.
Ben telefonda olanım: Ez ê ku di telefonê da bûm. ‘ê’ takısı Erillik ifade eder.
Harabe olan ev onlarındır: Xaniyê ku xirabe ye yê wan e. ‘ê’ takısından önceki ‘y’ kaynaştırma harfidir. Bunu daha önceki dersimizde görmüştük. Eğer ‘ê’ takısından önceki harf sesli ise ‘y’ kaynaştırma harfi gelir.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki Cümleleri Kürtçe’ye çevirdikten sonra bileşik zamirlerin farklı formlarında yazınız.
ÖRNEKLER:
Aşağıdaki cümleleri bileşik zamirin diğer formuna dönüştürdükten sonra Türkçe’ye çeviriniz:
ÖRNEKLER:
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER
Yuvarlak: Girover Düz :Dûz Büyük:Mezin Küçük:Biçûk
Ağır: Giran Hafif:Sivik Şişman:Qelew Zayıf:Lawaz
Kalın: Sitûr İnce: Zirav Temiz: Paqij Kirli: Qirêj
Yumurta:Hêk Süt:Şîr Yün:Herî Et: Goşt
Yoğurt:Mast Ayran: Dew Arpa:Ceh Buğday: Genim
Mercimek:Nîsk Nohut:Nok Üzüm:Tirî Soğan:Pîvaz
Yıldız:Sitêrk Güneş:Roj/Tav Ay:Heyv Gezegen:Rojgar
Uzay:Valahî Dünya: Dinê/Gerdûn Cadde:Papûr Sokak:Kuçe
Köy: Gund Kasaba:Bajarok Şehir:Bajar Mahalle:Tax
GEÇEN AYIN CEVAPLARI:
Bileşik Zamirler türemiş zamirlerdir.Bileşik Zamirler ‘bi’ ‘li’ ‘ji’ ‘di’ edatları, ‘ê’ ek zamiri ve yakınlaştırma zamirlerinden olan ‘hev’, ‘êk’ zamirlerinin birleşmesiyle oluşur. Geçen dersimizde ek zamiri ve yakınlaştırma zamirlerini görmüştük. Bu dersimizi de onun ışığında takip edersek daha faydalı olacaktır. Bileşik zamirler sadece 3. tekil şahsın yerini alırlar. Yani ‘Wî’ (E için O) ve ‘Wê’ (D için “O”)nın yerini alırlar. Geçen ders “ek şeklindeki zamir”de anlatıldığı gibi, burada da süreç içerisinde bazı sözcüklerin değiştiği görülüyor.
1-) Ji Kürtçe’de edattır. Çıkma halindedir. Yani Türkçe’deki ‘den’ halidir. Demek ki Türkçe’deki ‘den’ yerine ‘ji’ kullanacağız. ‘Ji’ dan sonra ‘wî’ veya ‘wê’ gelirse ‘jê’ diye yazılır ve okunur.
Ben Ali’den istedim: ‘Min ji Elî xwest.’ Burada Elî yerine ‘Wî’ kullandığımızda yani; Ben Ondan (Ali’den) istedim: ‘Min ji wî xwest’ şeklini alır. Ji ile wî yan yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur. “Min jê xwest.”
Biz Ayşe’den aldık : Me ji Eyşe girt. Burada Eyşê yerîne ‘Wê’ kullandığımızda yani; Biz O’ndan aldık: ‘Me ji wê girt.’ Ji ile Wê yan yana geldiğinde ise artık ‘jê’ diye okunur. ‘Me jê girt’
2-) ‘Bi’ edatı. ‘Bi’ edatı Türkçe’de ile anlamını da verir. ‘bi’ edatından sonra ‘Wî’ veya ‘Wê’ gelirse ‘pê’ diye yazılır ve okunur edilir.
Ben onun ile konuşmuyorum: ‘Ez bi wî/wê re napeyîvim’, yanî ‘ez pê re napeyîvim’
Sen arabayla gel!: ‘Tu bi erebê re were,’ Erebe yerine ‘Wê’ yani ‘O’ kullandığımızda; “tu bi wê re were” halini alır. Bileşik zamir şeklinde yazmak istersek; ‘tu pê re were’ şeklinde yazılabilir.
3-) ‘Di’ edatı Türkçe’de içinde bulunma halini ifade eder. Türkçe’deki ‘de’ dir. ‘Di’ edatı ‘Wî’ veya ‘Wê’ ile beraber bulunursa ‘tê’ olarak yazılıp ve okunabilinir.
Babam evdedir (evin içindedir): Bavê min di mal de ye yani ‘bavê min tê de ye’. Burada ‘mal’ yani Türkçe karşılığı ‘ev’ 3. tekil durumdadır.
4-) ‘Li’ edatı Türkçe de ki bulunma halini ve belirtme halini ifade eder. Aynı şekilde ‘li’ dan sonra 3. tekil gelirse “lê” halini alabilir.
O orada oturdu: Ew li wir rûnişt. Wir yerine ‘wî/wê’ bırakılırsa; Ew lê rûnişt şeklini alır.
Ben onu dövdüm: Min li wî/wê xist’ bu da; “Min lê xist” şeklinde okunabilir.
NOT: 3. Tekil durum, illa şahıs zamiri olmayabilir. Bir nesne de olabilir. ÖRN: ‘Min lê xist’ cümlesinde “min li wî/wê xist” olabileceği gibi, ‘Min li topê xist’ de olabilir. Yani vurulan bir ‘top’ ta olabilir, ‘duvar’ da olabilir, ‘orası’ olabilir.
8-) Bağlaç Zamiri (Cînavka Girekî)
Bağlaç zamiri iki cümleyi veya özel isimleri birbirine bağlar. Bağlaç zamiri bazı yerlerde özne bazı yerlerde nesne görevi görür. Her zaman olduğu gibi ayrıntılarına inmemeye çalışacağız. Kürtçe’deki bağlaç zamiri ‘ku’ dur. Ama onu tamlayan yani bir önceki cümleye bağlamaya yarayan isim takısıyla beraber kullanılır. Bu takı Kürtçe’de erkek-dişi farklılığı bulunduğundan dişil ve eril kelimelerde değişir. Ayrıca çoğul ve tekil ayırımı da vardır. Bu temelde Kürtçe’de 3 bağlaç zamiri ortaya çıkar. Bunlar:
Ê ku, A ku, Ên ku. Daha önceki derslerimizde de gördüğümüz gibi ‘ê’ takısı Erilliği (E), ‘a’ Dişilliği (D) gösterir. ‘ên’ takısı da çoğulluğu gösterir. ‘ku’ bağlacı Türkçe’ye de geçmiştir. Ama Kürtçe’deki kadar farklı fonksiyonları yoktur. Türkçe’ye ‘ki’ olarak geçmiştir.
O (D) kaybolandır: Ew a ku wenda bîbû ye. Burada ki ‘a’ takısı onun dişi olduğunu gösterir.
Onlar ki Saidlerdendir: Ew ên ku ji Seîdan in. ‘ên’ takısı Çoğulluk ifade ediyor.
Ben telefonda olanım: Ez ê ku di telefonê da bûm. ‘ê’ takısı Erillik ifade eder.
Harabe olan ev onlarındır: Xaniyê ku xirabe ye yê wan e. ‘ê’ takısından önceki ‘y’ kaynaştırma harfidir. Bunu daha önceki dersimizde görmüştük. Eğer ‘ê’ takısından önceki harf sesli ise ‘y’ kaynaştırma harfi gelir.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki Cümleleri Kürtçe’ye çevirdikten sonra bileşik zamirlerin farklı formlarında yazınız.
ÖRNEKLER:
- Ben ona dedim: Min ji wî/wê re go: Min jê re go.
- Sen ondan yedin mi?: ……………
- Ali ondan büyüktür:……………..
- Siz ağaçtan mı düştünüz?:……….
- Biz ona güldük:………………….
- Eve ateş düştü:…………………..
- Siz ona bakmadınız mı?:………..
- Biz ona giydirdik:………………
- Sen evin içinde misin?:…………
- Onlar Amed’in içindedirler:……
Aşağıdaki cümleleri bileşik zamirin diğer formuna dönüştürdükten sonra Türkçe’ye çeviriniz:
ÖRNEKLER:
- Ew boyax lê dan: Ew boyax li Wî/Wê dan : Onlar boyayı ona (duvara, kapıya) sürdüler
- Em lê suwar bûn:…………….
- Hûn lê ketin?:…………………
- Me pê xist:…………………..
- Ew pê re çûn:………………..
- Tu tê de yî:…………………..
- Hûn tê de nîn in:……………..
- Xwe jê dûr kir:………………
- Te jê hez nekir?………………….
- Aşağıdaki cümleleri çeviriniz
- Giden benim babamdı:………….
- Görmediğin o muydu? (D):……..
- Koşanlar kim?:……….…………..
- Ölenler geri gelmiyor:……………
- Kırılan masa budur:………………
- Çalışan bilgisayar hangisi:.………
- Çalan radyo küçük olanıdır:.……..
- Ew ê ku mamoste ye:…..…………
- A ku mir neyarê me bû:…………..
- Ên ku baz didin xort in:…………..
- Paceya ku vekiriye ev e:………….
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER
Yuvarlak: Girover Düz :Dûz Büyük:Mezin Küçük:Biçûk
Ağır: Giran Hafif:Sivik Şişman:Qelew Zayıf:Lawaz
Kalın: Sitûr İnce: Zirav Temiz: Paqij Kirli: Qirêj
Yumurta:Hêk Süt:Şîr Yün:Herî Et: Goşt
Yoğurt:Mast Ayran: Dew Arpa:Ceh Buğday: Genim
Mercimek:Nîsk Nohut:Nok Üzüm:Tirî Soğan:Pîvaz
Yıldız:Sitêrk Güneş:Roj/Tav Ay:Heyv Gezegen:Rojgar
Uzay:Valahî Dünya: Dinê/Gerdûn Cadde:Papûr Sokak:Kuçe
Köy: Gund Kasaba:Bajarok Şehir:Bajar Mahalle:Tax
GEÇEN AYIN CEVAPLARI:
- O kendi sözünü tuttu (E): Wî xwe feda kir
- Onlar kendi canlarını feda ettiler: Wan canê xwe feda kirin
- Biz kendimizi temizledik: Me xwe paqij kir
- Ben kendimi gördüm: Min xwe dî
- O kendi kardeşini sevdi(D): Wê ji birayê xwe hez kir
- Fatimayê bavê xwe girt: Fatima babasını tuttu
- Qaz bi refê xwe re ye: Kaz kendi sürüsüyledir
- Te paşîva xwe nexwar?: Sen sahurunu yemedin mi?
- Gel li xwe xwedî derket: Halk kendine sahip çıktı
- Biz birbirimizi sevmiyoruz: Em ji hev hez nakin
- Onlar birbirinden uzaktır: Ew ji hev dûr in
- Siz birbirinizi görüyor musunuz?: Hûn hev dibînin
- Onlar birbirlerini öldürüyorlar: Ew hev dikujin
- Me hev nas kir?: Biz birbirimizi tanıdık
- Ew xwişkê hev in: Onlar birbirlerinin bacılarıdır.
- Hûn li dû hev in: Siz birbirinizin peşindesiniz
- Ew wek hev in: Onlar birbirleri gibidirler
- Em ji hev hez dikin: Biz birbirimizi seviyoruz
