İYELİK ZAMİRLERİ (CÎNAVKÊN XWEDÎTIYÊ)
İyelik zamirleri daha çok diğer zamirlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Kendi başlarına iyelik zamirleri yoktur. İsim takısı ve bazı nesne zamirleri bir araya gelerek iyelik zamirlerini oluştururlar. Üç isim takısı vardır. Buların aracılığıyla sahiplik (xwedîtî) oluyor. İyelik sahiplik demektir. Bu isim takıları -a, -ê, -ên dîr. Kürtçe’de bunlara Veqetandek deniliyor.
Daha önce de belirtildiği gibi Kürtçe de kelimelerde cinsiyet farkı vardır. Dişil (D) kelimeler için -a isim takısı, Eril(E) kelimeler için -ê isim takısı kullanılır. Çoğul için de -ên isim takısı kullanılır. Çoğulda cinsiyet farkı yoktur.
Erillere Örnek;
O benim babamdır: Ew Bav(ê) min e
Alinin dayısı gitti mi?: Xal(ê) Elî çû?
Dişillere Örnek;
O senin bacın mı?: Ew xwişk(a) te ye?
Halam geliyor : Met(a) min tê
Çoğullara örnek;
Onlar senin bacıların mı?: Ew Xwişk(ên) te ne?
Sizin dayılar :Xal(ên) we
Bu isim takıları eğer sonuna geldikleri kelime sesli bir harfle bitiyorsa “y” kaynaştırma harfi alırlar.
ÖRN; (Erkek) Kardeşim:Bira(y)ê Min
Onun Teyzesi:Xaltî(y)a
Wî/Wê Senin Mektupların :Name(y)ên Te
Teyze, hala, dayı, baba gibi cinsiyetleri belli olanların kelimeler dışında, diğer cinsiyet vehmedilemeyecek kelimeler içinde cinsiyet ifade eden isim takısı gelir.
ÖRN: Onların ağacı: Dar(a) Wan
Defter Yaprağı: Pel(ê) Defter
Ağaç ve yaprağın herhangi bir cinsiyeti olamaz ama Kürtçe’de her kelimenin bir cinsiyeti vardır. Bunların cinsiyetleri ile ilgili belli kurallar olmakla birlikte her zaman kurallarla bilinemeyebiliyor. Zaten biz daha önce de belirtildiği gibi ayrıntılara inmeyeceğiz. Ancak şunu diyebiliriz ki pratik yaparak bu sorun aşılır.
ÖRNEKLER:
Benim gömleğim büyüktür: Îşligê min mezin e
Kapım herkese açık: Deriyê min li herkesê vekiriye
Kalemin nerede? : Pênûsa te li ku ye?
Senin ismin ne? : Navê te çi ye?
Onun aklı çalışıyor: Heşê wî/wê dixebite
Onun arkadaşı geldi mi?:Hevalê/a wî/wê hat?
Bizim Evimiz köydedir: Mala me li gund e
Öğretmenimiz bilgilidir:Mamosteyê/ya me zana ye
Sizin okul büyük mü?: Dibistana we mezin e
Sizin ülkeniz soğuktur :Welatê we sar e
Onların tarlası kıraçtır: Zeviyê wan beyar e.
Onların duvarları eğrildiuwarê wan xera bû
ALIŞTIRMALAR:
Pisîka min çû……………
Kûçikên te kanên?………
Paceya wî sor e…………
Derziya wê şikiya……….
Şekirê me qediya…….
Gelê Kurd jîr e……………
Baxçê wan nexweş e…………
Kovara we kîjan e?………….
Evimiz güzeldir………
Ayakkabın var mı?…………
Onun defterleri yırtıktır (E)……
Onun elbisesi yenidir (D)………
Ülkemiz cennet gibidir……..
Bizim atımız iyidir……..
Caminiz çok güzel……………
Onların develeri var…………..
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER:
Perçekirî:Yırtık Xweşiküzel Qerçil:Çirkin Dirêj :Uzun
Kin: Kısa Teng: Dar Fireh: Geniş Ban: Dam
Sol: Ayakkabı Pace:Pencere Derî: Kapı Duwar uvar
Mizgeft:Cami Dergeh: Tekke Dêr: Kilise Kenişte: Havra
Parêzgeh:Tapınak Çêlek: İnek Ga: Öküz Hêstir: Katır
Hesp : At Pisîk: Kedi Kûçik: Köpek
GEÇEN AYIN CEVAPLARI:
Ev keça kî ye?…………………. : Bu kimin kızıdır
Wan duwar xera kirin………… : Onlar duvarı yıktılar
Vê mal şewitand………….….. : Bu ev yaktı (D)
Ev kin in………………………….. : Bunlar kısadır
Ew ranabin………………..… : Onlar kalkmıyor
Wî nenivîsand…………….… : O yazmadı (E)
Wê xwarin danî……………… : O yemeği serdi (D)
Vî go çi?………………………….. : Bu ne dedi? (D)
Ew roja înê tê………………… : O Cuma günü geliyor
Van pênûs nedan………………..: Bunlar kalem vermediler
O ata bindi…………………… : Ew li hesp suwar bû
O elbiseleri yıkadı………….. : Ew cilan şûşt
Bu çok uzun……………..… : Ev pir dirêj e
Bunlar geldi mi?……………….. : Van hatin
Onlar kim?……………………….. : Ew kî ne?
Onlar ne yaptı?…………………. : Wan çi kir?
Bunlar yazdı……………….. : Ev nivisandin
Bu süt aldı (d)……………….: Vê şîr girt
O su istemedi (e)……………: Wî av nexwest
Bu halıyı kaldırdı (e)………. : Vî xaliyê ra kir
NOT 1: “E” Eril’in, “D” dişil’in kısaltmasıdır.
NOT 2: Bazı kelimelerin iyelik eklerinin E-D’likleri kelimenin sahibine göre E-D olduğu anlaşılır. Örneğin arkadaş kelimesinin E-D olarak tanımlanması arkadaşın erkek mi, kadın mı olmasına bağlıdır. Aynı şekilde öğretmen, doktor, müdür, mühendis vs. kelimeleri de bunlardandır. Öğretmen erkek ise E, kadın ise D eki alır. O yüzden verilen örnekte ” Hevalê/a “, ” Mamosteyê/ya ” gibi ayrılarak verilmiştir.
NOT 3: Daha önceki dersimizde gördüğümüz gibi 2. grup Şahıs Zamirlerinden 3. tekil şahıs “O” da E-D ayrımı vardır. Bu yüzden yukarıda türkçe karşılığı “O” olanların karşılıkları “Wî/Wê” şeklinde yazılmıştır
İyelik zamirleri daha çok diğer zamirlerin bir araya gelmesiyle oluşur. Kendi başlarına iyelik zamirleri yoktur. İsim takısı ve bazı nesne zamirleri bir araya gelerek iyelik zamirlerini oluştururlar. Üç isim takısı vardır. Buların aracılığıyla sahiplik (xwedîtî) oluyor. İyelik sahiplik demektir. Bu isim takıları -a, -ê, -ên dîr. Kürtçe’de bunlara Veqetandek deniliyor.
Daha önce de belirtildiği gibi Kürtçe de kelimelerde cinsiyet farkı vardır. Dişil (D) kelimeler için -a isim takısı, Eril(E) kelimeler için -ê isim takısı kullanılır. Çoğul için de -ên isim takısı kullanılır. Çoğulda cinsiyet farkı yoktur.
Erillere Örnek;
O benim babamdır: Ew Bav(ê) min e
Alinin dayısı gitti mi?: Xal(ê) Elî çû?
Dişillere Örnek;
O senin bacın mı?: Ew xwişk(a) te ye?
Halam geliyor : Met(a) min tê
Çoğullara örnek;
Onlar senin bacıların mı?: Ew Xwişk(ên) te ne?
Sizin dayılar :Xal(ên) we
Bu isim takıları eğer sonuna geldikleri kelime sesli bir harfle bitiyorsa “y” kaynaştırma harfi alırlar.
ÖRN; (Erkek) Kardeşim:Bira(y)ê Min
Onun Teyzesi:Xaltî(y)a
Wî/Wê Senin Mektupların :Name(y)ên Te
Teyze, hala, dayı, baba gibi cinsiyetleri belli olanların kelimeler dışında, diğer cinsiyet vehmedilemeyecek kelimeler içinde cinsiyet ifade eden isim takısı gelir.
ÖRN: Onların ağacı: Dar(a) Wan
Defter Yaprağı: Pel(ê) Defter
Ağaç ve yaprağın herhangi bir cinsiyeti olamaz ama Kürtçe’de her kelimenin bir cinsiyeti vardır. Bunların cinsiyetleri ile ilgili belli kurallar olmakla birlikte her zaman kurallarla bilinemeyebiliyor. Zaten biz daha önce de belirtildiği gibi ayrıntılara inmeyeceğiz. Ancak şunu diyebiliriz ki pratik yaparak bu sorun aşılır.
ÖRNEKLER:
Benim gömleğim büyüktür: Îşligê min mezin e
Kapım herkese açık: Deriyê min li herkesê vekiriye
Kalemin nerede? : Pênûsa te li ku ye?
Senin ismin ne? : Navê te çi ye?
Onun aklı çalışıyor: Heşê wî/wê dixebite
Onun arkadaşı geldi mi?:Hevalê/a wî/wê hat?
Bizim Evimiz köydedir: Mala me li gund e
Öğretmenimiz bilgilidir:Mamosteyê/ya me zana ye
Sizin okul büyük mü?: Dibistana we mezin e
Sizin ülkeniz soğuktur :Welatê we sar e
Onların tarlası kıraçtır: Zeviyê wan beyar e.
Onların duvarları eğrildiuwarê wan xera bû
ALIŞTIRMALAR:
Pisîka min çû……………
Kûçikên te kanên?………
Paceya wî sor e…………
Derziya wê şikiya……….
Şekirê me qediya…….
Gelê Kurd jîr e……………
Baxçê wan nexweş e…………
Kovara we kîjan e?………….
Evimiz güzeldir………
Ayakkabın var mı?…………
Onun defterleri yırtıktır (E)……
Onun elbisesi yenidir (D)………
Ülkemiz cennet gibidir……..
Bizim atımız iyidir……..
Caminiz çok güzel……………
Onların develeri var…………..
EZBERLENMESİ GEREKEN KELİMELER:
Perçekirî:Yırtık Xweşiküzel Qerçil:Çirkin Dirêj :Uzun
Kin: Kısa Teng: Dar Fireh: Geniş Ban: Dam
Sol: Ayakkabı Pace:Pencere Derî: Kapı Duwar uvar
Mizgeft:Cami Dergeh: Tekke Dêr: Kilise Kenişte: Havra
Parêzgeh:Tapınak Çêlek: İnek Ga: Öküz Hêstir: Katır
Hesp : At Pisîk: Kedi Kûçik: Köpek
GEÇEN AYIN CEVAPLARI:
Ev keça kî ye?…………………. : Bu kimin kızıdır
Wan duwar xera kirin………… : Onlar duvarı yıktılar
Vê mal şewitand………….….. : Bu ev yaktı (D)
Ev kin in………………………….. : Bunlar kısadır
Ew ranabin………………..… : Onlar kalkmıyor
Wî nenivîsand…………….… : O yazmadı (E)
Wê xwarin danî……………… : O yemeği serdi (D)
Vî go çi?………………………….. : Bu ne dedi? (D)
Ew roja înê tê………………… : O Cuma günü geliyor
Van pênûs nedan………………..: Bunlar kalem vermediler
O ata bindi…………………… : Ew li hesp suwar bû
O elbiseleri yıkadı………….. : Ew cilan şûşt
Bu çok uzun……………..… : Ev pir dirêj e
Bunlar geldi mi?……………….. : Van hatin
Onlar kim?……………………….. : Ew kî ne?
Onlar ne yaptı?…………………. : Wan çi kir?
Bunlar yazdı……………….. : Ev nivisandin
Bu süt aldı (d)……………….: Vê şîr girt
O su istemedi (e)……………: Wî av nexwest
Bu halıyı kaldırdı (e)………. : Vî xaliyê ra kir
NOT 1: “E” Eril’in, “D” dişil’in kısaltmasıdır.
NOT 2: Bazı kelimelerin iyelik eklerinin E-D’likleri kelimenin sahibine göre E-D olduğu anlaşılır. Örneğin arkadaş kelimesinin E-D olarak tanımlanması arkadaşın erkek mi, kadın mı olmasına bağlıdır. Aynı şekilde öğretmen, doktor, müdür, mühendis vs. kelimeleri de bunlardandır. Öğretmen erkek ise E, kadın ise D eki alır. O yüzden verilen örnekte ” Hevalê/a “, ” Mamosteyê/ya ” gibi ayrılarak verilmiştir.
NOT 3: Daha önceki dersimizde gördüğümüz gibi 2. grup Şahıs Zamirlerinden 3. tekil şahıs “O” da E-D ayrımı vardır. Bu yüzden yukarıda türkçe karşılığı “O” olanların karşılıkları “Wî/Wê” şeklinde yazılmıştır
